Temperament bywa różnie rozumiany przez różnych badaczy tego zagadnienia. Niektórzy określenia temperament i osobowość stosują zamiennie, jednak według Jana Strelaua, czołowego polskiego badacza tego zagadnienia, temperament i osobowość to dwa różne zjawiska. Strelau uważa temperament za część struktury osobowości. Według niego  temperament ma podłoże biologiczne, a więc za temperament odpowiedzialne są określone struktury neuronalne w naszym ciele. Już przychodząc na świat mamy pewien określony temperament, a na jego bazie tworzy się nasza osobowość. Temperament przejawia się w działaniach, reakcjach emocjonalnych i motorycznych człowieka, najogólniej mówiąc w naszym ogólnym zachowaniu. Niektórzy łatwo się denerwują i wybuchają emocjami, inni są z natury łagodni i wyciszeni. U podstaw tych właśnie różnic w naszym zachowaniu leży specyfika naszego temperamentu.

Możemy spotkać różne typologie temperamentu. Pierwszą typologią była ta powstała w starożytnym Rzymie. Hipokrates wyszczególnił cztery rodzaje płynów w organizmie, cztery rodzaje soków: flegmę, krew, żółtą żółć i czarną żółć, których natężenie powinno zostać zachowane w równowadze w organizmie człowieka, zapewniając zdrowie i dobre samopoczucie. Przewaga wybranego płynu wpływa na nasz temperament i determinuje nasze zachowania.

Amerykański psycholog Gordon Allport zwraca uwagę na fakt, że cechy temperamentalne są dziedziczone w stopniu niewielkim. Allport opisuje temperament w oparciu o dwa wymiary: zakres emocji i siłę emocji, oba zobrazowane w formie kontinuum. W kontekście zakresu emocji – na jednym krańcu są emocje rozległe (tj. na ile zdarzeń, bodźców czy sytuacji reagujemy emocjonalnie), a na drugim krańcu – emocje zawężone (tj. charakterystyka w której mało bodźców wzbudza w nas reakcje emocjonalne). W kontekście siły emocji na jednym krańcu kontinuum uplasowane są emocje silne, a na drugim słabe. Mowa tu o intensywności uczuć, czyli o tym jak silne emocje wywołują u nas dane obiekty czy zdarzenia, np. utwór muzyczny dla jednej osoby będzie wzruszającym doświadczeniem, a dla innej po prostu ładną piosenką, która nie wywoła większych emocji.

Pojawia się jednak pytanie czy można sprowadzać temperament wyłącznie do emocji? Chęć udzielenia odpowiedzi na to pytanie zaowocowała powstaniem nowego nurtu w podejściu do temperamentu, który opowiada o przejawianych cechach temperamentalnych w stylu zachowania człowieka. To podejście uwzględnia emocjonalność w kwestiach temperamentalnych, ale jego zakres jest znacznie szerszy. Cechy temperamentalne ujawniające się w stylach zachowania człowieka to inaczej nasze niewyuczone wzorce zachowania. Kiedy mamy okazję zaobserwować nasze cechy temperamentalne? Temperament dochodzi do głosu nie wtedy gdy jesteśmy spokojni czy zajęci codziennością. Ukazuje się on w momencie w którym nie możemy skorzystać z zapisanych w nas wzorców zachowania, czyli w sytuacjach nieoczywistych, stresowych, zaskakujących, zagrażających czy traumatycznych.

Kiedy mamy okazję zaobserwować nasze cechy temperamentalne? Temperament ukazuje się w momencie w którym nie możemy skorzystać z zapisanych w nas wzorców zachowania, czyli w sytuacjach nieoczywistych, stresowych, zaskakujących, zagrażających czy traumatycznych.

Temperament jest mocno osadzony w naszych strukturach biologicznych tak więc nie może się zmieniać w sposób drastyczny na przestrzeni naszego życia, ale nasze cechy temperamentalne mogą być modyfikowane pod wpływem środowiska. Temperament ewoluuje stopniowo, zmiany zachodzą powoli wraz ze zmianami rozwojowymi naszych cech na przestrzeni życia. Zmiany w naszej fizyczności czy psychice wprowadzają zmiany na poziomie temperamentu. Temperament jest więc składową częścią struktury osobowości. To właśnie na bazie temperamentu kształtują się nasze cechy osobowościowe. Temperament jest więc względnie stały na przestrzeni życia, ale jego cechy będą inne w momencie naszych narodzin i śmierci (zakładając, że będziemy żyli odpowiednio długo aby tych zmian doświadczyć).

Pawłow – znany fizjolog, ustalił, że podłożem temperamentu jest nasz układ nerwowy. Struktury nerwowe, które decydują o naszym temperamencie są dziedziczone po przodkach, ale temperamentu jako takiego nie dziedziczymy. Cechy temperamentalne dostępne są od wczesnego niemowlęctwa, a nawet od okresu prenatalnego. Co ciekawe kobieta w ciąży może przewidzieć z pewnym prawdopodobieństwem jakie cechy temperamentalne będzie miało jej dziecko.

To w jaki sposób układ nerwowy wpływa na nasze zachowanie opiera się na trzech możliwych do wyodrębnienia procesach: sile procesów nerwowych, równowadze procesów nerwowych i ruchliwości procesów nerwowych. Są to trzy parametry w oparciu o które Pawłow opisuje funkcjonowanie naszego układu nerwowego. Siła procesów nerwowych odnosi się do siły procesów pobudzania i hamowania. Siła procesów pobudzania przejawia się w zdolności układu nerwowego do długotrwałego bądź krótkotrwałego, ale silnego pobudzenia. Siła procesów hamowania przejawia się w zdolności do tłumienia i odraczania reakcji – kiedy to neuron jest chroniony przed pobudzeniem. Równowaga procesów nerwowych odnosi się do stosunku procesów pobudzania do procesów hamowania. Wybrany układ nerwowy może mieć np. wysoko rozwiniętą tendencję do pobudzania i słaby system hamowania – wysoka reaktywność na bodźce. Lub odwrotnie – może być trudno wzbudzić u danej osoby jakiekolwiek reakcje emocjonalne. Ruchliwość procesów nerwowych odnosi się do zdolności układu nerwowego do szybkiej zmiany z procesu pobudzenia do procesu hamowania i z procesu hamowania do procesu pobudzenia. To właśnie dzięki ruchliwości możemy się dostosowywać do wymagań otoczenia.

Przejdź do części drugiej tego artykułu >>> CZ.2 <<<